Gliwickie Metamorfozy

Emil i Georg Zillmannowie

Małgorzata Malanowicz

 

Gliwice 2014

www.gliwiczanie.pl gliwickie_metamorfozy@op.pl  

 

 

       

   Zapraszamy na wycieczkę śladami dzieł najbardziej znanych na Górnym Śląsku twórców architektury przemysłowej, a mianowicie Emila i Georga Zillmannów. O randze ich działalności niech świadczy fakt, że spośród zachowanych obiektów trzy znalazły się na śląskim Szlaku Zabytków Techniki, a są to: elektrociepłownia Szombierki oraz osiedla Giszowiec i Nikiszowiec. Obiekty zaprojektowane przez Zillmannów znajdują się w wielu miastach Górnego Śląsku, również w Gliwicach. Kuzyni Emil i Georg (ich ojcowie byli braćmi) urodzili się w Międzyrzeczu (d. Meseritz), w dzisiejszym województwie lubuskim. Byli właściwie rówieśnikami, gdyż Emil urodził się 20 czerwca 1870 , a Georg 9 lipca 1871 roku. Rodzina utrzymywała się z pracy na roli, nie było w niej tradycji związanych z budownictwem, co więcej byli pierwszymi z rodziny, którzy uzyskali wyższe wykształcenie. Ukończyli mianowicie Królewską Wyższą Szkołę Techniczną w Charlottenburgu (od 1920 roku dzielnica Berlina) i tam też się osiedlili otwierając biuro projektów. I pomimo iż najwięcej projektów zrealizowali na Górnym Śląsku, siedziby w Charlottenburgu nie zmienili. Początkowo każdy z nich pracował na własny rachunek, jednak dopiero kiedy połączyli siły zaczęli odnosić sukcesy. Ponieważ trafili w czas dobrej koniunktury na Górnym Śląsku, napływały stamtąd liczne zlecenia, a architekci szybko dorobili się cenionej marki. Jednak gdy nastał czas wielkiego kryzysu, Zillmannowie, którzy dochody lokowali w akcjach i obligacjach stracili cały majątek. 22 maja 1937 roku zmarł Emil, pozostawiając czworo dzieci i z tą właściwie chwilą można mówić o końcu firmy projektowej. Georg zmarł 25 listopada 1958 roku.

mam nadzieję, że "Gazeta" wybaczy 

- dla dobra upowszechniania wiedzy

   Na początek Gliwice. Zaprojektowany w 1912 roku przez Zillmannów kompleks zabudowań kopalni „Gliwice” tworzył niepowtarzalny krajobraz przemysłowy. Wyróżniała się wśród nich cechownia z wieżą ciśnień, usytuowaną w osi budynku. Najciekawszym pomieszczeniem była natomiast sala odpraw, w której konstrukcję dachu osłania od spodu sklepienie zwierciadlane z lunetami. Kopalnia „Gliwice” zakończyła swoją działalność w 1999 roku. Rok później zapadła decyzja o adaptacji kompleksu na cele edukacyjne. Do dziś nie zachowały się niestety wieże szybowe, ani maszyny wyciągowe. 
   Z pracowni Zillmannów pochodzą również projekty domów dla pracowników kopalni znajdujące się przy ulicy Pszczyńskiej.

   W Zabrzu-Rokitnicy znajduje się Powiatowy Dom Inwalidów, który był jednym z pierwszych śląskich projektów Zillmannów. Wybudowano go w latach 1902–1904. W dwu- i czteroosobowych pokojach mogło przebywać tu 130 pacjentów. Poza tym przygotowano oddział dla obłożnie chorych, urządzono salę modlitewną, a obok budynku głównego postawiono kaplicę i budynek gospodarczy. Od 1948 r. budynki te należą do Śląskiej Akademii Medycznej.

   Zillmannowie zaprojektowali również dwa budynki dla osiedla "Zandka" w Zabrzu
Zdjęcia "spiraciłam" na wystawie w Zabrzu podczas Dni Dziedzictwa 2011

Dom dla 11 rodzin robotniczych, z pomieszczeniami sklepowymi na parterze - Krakusa 8 (1920)

   Kolejny przystanek to Bytom-Szombierki. Znajdującą się tu elektrownię „Oberschlesien”, w swoim czasie jedną z największych elektrowni w Europie wybudowano w latach 1918–1920. Jest to modernistyczna budowla z klinkierowej cegły, monumentalny charakter obiektu wywiera niezwykłe wrażenie. W czerwcu 2011 roku nowy właściciel Elektrociepłowni, fiński koncern Fortum zamknął gmach dla zwiedzających, wcześniej odbywały się tu koncerty, spektakle, wernisaże.

   Inicjatorem budowy Giszowca, był dyrektor Anton Uthemann. Jego koncepcja przewidywała budowę osiedla o wiejskim charakterze, złożonego w większości z wolnostojących jedno- i dwurodzinnych domków otoczonych niewielkimi ogrodami.

Osiedle wybudowano w latach 1907–1910 według projektu Zillmannów. 

   Ponieważ ilość mieszkań na Giszowcu okazała się niewystarczająca, dlatego postanowiono wybudować kolejne osiedle – Nikiszowiec. To unikalne osiedle w odróżnieniu od Giszowca ma charakter miejski. 

       

       
       

   To bardzo pobieżne opisanie spuścizny utalentowanych projektantów. Dla porządku wymienię tylko pozostałe znane dzieła, być może uda się jeszcze dołączyć kolejne fotografie: 

- szpital powiatowy i dwie szkoły w rodzinnym Międzyrzeczu

- hotel „Atlas” w Berlinie

- szpital Hutniczy w Roździeniu i Zakład Diakonisek w Poznaniu

- nieistniejąca wieża Bismarcka w Mysłowicach i wieża wodna w Katowicach

- siedziba zarządu dóbr ziemskich Donnersmarcków w Świętochłowicach

- zabudowania kopalni „Rozbark” oraz najprawdopodobniej kopalni „Sośnica”

- zabudowania huty cynku "Uthemann"

- budynek zarządu kopalni Ferdynand

- obecny gmach IPN w Katowicach przy ul. Kilińskiego

- domy mieszkalne pracowników kopalni „Sośnica”, „Kleofas”

       
       

 

 

Materiały źródłowe:

Łukasz Skop; Kuzyni Zillmannowie Twórcy industrialnych perełek architektonicznych

Joanna Tofilska; Emil i Georg Zillmannowie – architekci górnośląskich przemysłowców

Górny Śląsk przed laty, Anton Oskar Klaussmann wyd.I Berlin 1911, wyd. II MHK Katowice 1997 tłum. Antoni Halor.

L. Szaraniec, Osady i osiedla Katowic; Wydawnictwo Śląsk 1984

 

Zdjęcia archiwalne :

Śląska Biblioteka Cyfrowa - H.von Reuffurth, Gieschewald ein neues oberschlesisches Bergarbeiterdorf der Bergwerksgesellschaft , Kattowitz 1910

„Oberschlesien im Bild“

stare pocztówki