„GLIWICKIE METAMORFOZY”

Dzielnice Gliwic Bojków

Małgorzata Malanowicz
www.gliwiczanie.pl gliwickie_metamorfozy@op.pl  

 

Schönwald – wieś z przeszłości

 

 

       

   Pierwsi osadnicy zostali sprowadzeni z Frankonii (wschodniej Turyngii). Osadnicy byli ludźmi wolnymi, a ich gospodarstwa były dziedziczne. Otrzymali 15 lat zwolnienia od podatków, ale początki były bardzo trudne, gdyż zagospodarowywano się na ziemi uzyskanej z karczowania lasu. 

   Sołtys otrzymał co szósty łan, prawo do posiadania karczmy i młyna na Kłodnicy, sklepu z chlebem i drugiego z mięsem oraz trzecią część opłat sądowych. Po upływie wolnizny świadczenia z łanu miały wynosić wiardunek srebra (Wiardunek to średniowieczna jednostka wagowa stosowana w Niemczech i w Polsce, około 49 g srebra. Wiardunek stosowany był najczęściej w obliczaniu czynszu pieniężnego, płacony rocznie w wysokości 1–1¼ wiardunku, zależnie od wielkości łanu.), dwie miary pszenicy, dwie żyta i dwie owsa. Dziesięcina należeć miała do opata Rud i miała wiardunek srebra. Zarządca miał posiadać takie prawa, jakie mieli inni zarządcy we wsiach klasztornych. Jeden łan stanowić miała "via pecorum", (nie znalazłam tłumaczenia) a jeden przeznaczony został dla kapelana, co świadczy o istnieniu tu już wtedy kościoła.

Chata z 1881 roku

Najstarsze zabudowania z 1800 roku

dom z XVIII wieku do 1945 roku własność rodziny Selitte

   Potomkowie osadników zachowali odrębność w mowie, ubiorach i obyczajach. Wg Antona Klaußmana „Ludzie ci zachowali swoją narodowość w stanie czystym. ... Urządzenie i wygląd zagrody były zawsze niemieckie, a strój również przypomina niemiecki ubiór. Mężczyźni noszą krótkie jakle, bardzo szerokie, skórzane pasy i charakterystyczne niebieskie płaszcze, których zwykle nie zdejmują nawet latem. Kobiety zarzucają na ramiona chusty podobne do tych jakie noszą kobiety słowiańskie. Chusty szywałdzkie są jednak białe. Wszystkie niewiasty noszą też jednakowe, czerwone pończochy. Jakle kobiet ubierane do sterczących szeroko na boki spódnic mają kolor niebieski albo brązowy...”

bojkowskie wesele na malowidle ściennym A. Muntzera w sali balowej hotelu Haus Oberschlesien

   Jednym z oryginalnych obyczajów było obdarowywanie się z okazji urodzin, chrztów i ślubów tzw. Nusskernkranz czyli wieńcem z orzechów laskowych

   Ich niechęć do zawierania małżeństw z osobami spoza wsi, spowodowała w efekcie, że zawierano małżeństwa pomiędzy kuzynostwem co doprowadziło do ponadprzeciętnej liczby osób głuchoniemych i ociężałych umysłowo we wsi. (np. w roku 1896 aż 1/3 zawartych małżeństw wymagała dyspensy biskupiej). Próbowano temu zaradzić od roku 1925, przenosząc młode małżeństwa do sąsiednich miejscowości.

   
   Wieś miała charakter rolniczy, niemal od początku istnienia chłopi sprzedawali swoje produkty na gliwickim targu. Od XVII wieku wielu trudniło się także furmaństwem. Rozpowszechniony od XIX wieku zwyczaj dzielenia gospodarstw pomiędzy wszystkie dzieci, doprowadził do znacznego rozdrobnienia gruntów uprawnych i zubożenia gospodarzy. Zmusiło to wiele osób do szukania zatrudnienia w powstających kopalniach i hutach.

   Kobiety słynęły jako hafciarki, ich dziełem była m.in. kurtyna w gliwickim teatrze „Victoria”. We wsi działała Izba Hafciarstwa (Schönwalder Stichstube), pochodząca od tej nazwy sygnatura dzieł, stała się później przyczyną wielu tragicznych nieporozumień. W szczytowym okresie Izba zrzeszała około 100 hafciarek, powstał nawet film "Ein stickendes Dorf" (haftująca wieś). Sklep tej Izby znajdował się na gliwickim rynku, obok dzisiejszej księgarni św. Jacka.

   

   

   

   

   Niedługo po założeniu wsi przez cystersów powstała gospoda Die Deutsche Eiche (Niemiecki Dąb). Działała ona jako tzw. karczma sądowa (Gerichtskretscham). W niej starszyzna Szywałdu odbywała obrady niekiedy łącznie z opatami klasztoru, tu odbywały się wiejskie sądy. 

   Wiele lat później powstała przy drodze Trynek-Gierałcice druga gospoda Nieder Kretscham (Dolna Karczma). Obie te karczmy wymieniane są w księgach kościelnych pod koniec wojny trzydziestoletniej. 

   Karczma Die Deutsche Eiche spłonęła w 1945 roku a na jej gruzach wybudowano świetlicę.

   

   

Gasthaus Zum Krug Josefa Gillnera

Gasthof Gregger

Gasthof Jocker

   

Gasthof Zur Linde

Cafe Gemander

   Dużym wydarzeniem była budowa przechodzącej przez Schönwald linii kolei wąskotorowej GliwiceRacibórz. 
   Niestety teraz to już tylko smutne wspomnienie a fakt wpisania linii na listę zabytków w zestawieniu z takim stopniem jej dewastacji, zakrawa na nieśmieszny żart

   Widoczny jest jeszcze ślad nasypu kolejowego

   Bojków mocno ucierpiał podczas wojny trzydziestoletniej. Część górnego Bojkowa spłonęła, wielu z gospodarstw nie odbudowano, osiedlano się głównie w kierunku Przyszowic. Równie ciężki dla mieszkańców wsi był okres powstań i plebiscytu, gdyż mieszkańcy niemal jednogłośnie opowiedzieli się za Niemcami, a wieś podczas III powstania na kilka tygodni została zajęta przez dużą grupę powstańców i wiele domow splądrowano, a mieszkańców uwięziono. Już wcześniej, bo w 1918 roku zorganizowano tu oddziały Selbstschutz (Samoobrony). 

pomnik żołnierzy ofiar I wojny

   

   W styczniu 1945 roku wielu mężczyzn zesłano do sowieckich łagrów, wielu też mieszkańców trafiło do koncentracyjnego obozu "Zgoda" w Świętochłowicach, gdzie m.in. zamęczony został proboszcz Edgar Wolf. W samej wsi zamordowano około 120 osób, w tym wiele kobiet i dzieci. Pozostali mieszkańcy zostali 27 września 1945 roku w nieludzkich warunkach deportowani, wielu z nich zmarło podczas drogi. Schönwald natomiast przemianowano na Bojków.
   3 sierpnia 1996 r. ksiądz biskup Gerard Kusz poświęcił na bojkowskim cmentarzu pomnik upamiętniający ks. Edgara Wolfa i ponad 120 osób świeckich zamordowanych w 1945 r. Pomnik ufundowali potomkowie i krewni ofiar, mieszkający obecnie w Niemczech i USA. Inicjatorami budowy pomnika byli ks. Albert Ciupla i pan Anton Botschek.

   
       
       

 

 

Materiały źródłowe:

Jacek Schmidt, Kościoły Ziemi Gliwickiej – Bojków, Schönwald, Gliwice 2007

Anton Oskar Klaußman, Górny Śląsk przed laty, Berlin 1911

Thomas Kaffanke, Der Dorort Schönwald, eine Stätte alter deutscher Kultur, [w:] Schönwälder Heimatbrief

Peter Bielke, Unsere Pfarrkirche, [w:] Schönwälder Heimatbrief

Historia Gliwic, red. Jan Drabina, Gliwice 1995

Rudolf Schlegel, Gleiwitz – ein heimatliches Geschichtenbuch, Dülmen 1982

Idzi Panic, Historia osadnictwa w księstwie opolskim we wczesnym średniowieczu, Muzeum Śląskie

Hugo Weczerka, Handbuch der Historischen Stätten – Schlesien
Felix Triest, Topografisches Handbuch von Oberschlesien, 1864

Wienfried Irgang, Schlesisches Urkundenbuch, t. 3, Köln 1984

Benno Nietsche, Geschichte der Stadt Gleiwitz, Gleiwitz 1886

Stanisław Rybandt, Średniowieczne opactwo cystersów w Rudach, Wrocław 1977

www.kuria.gliwice.pl

 

Zdjęcia archiwalne: 

Schönwälder Heimatbrief

Gleiwitzer Heimatbuch

Oberschlesien im Bild (Archiwum Państwowe w Gliwicach)

Śląska Biblioteka Cyfrowa

www.schlesische-handarbeit.de 

Jacek Schmidt, Kościoły Ziemi Gliwickiej – Bojków, Schönwald, Gliwice 2007