„GLIWICKIE METAMORFOZY” |
IX Wielka
Eskapada
„Metamorfoz”
Leżajsk |
Małgorzata Malanowicz
Zdjęcia: uczestnicy wyprawy
V.2019 |
|
www.gliwiczanie.pl |
|
gliwickie_metamorfozy@op.pl |
|
|
|
|
|
|
Leżajsk należy do najstarszych miast południowo-wschodniej Polski, które
mogą poszczycić się ponad 600-letnią historią swojego istnienia. Początki
miasta związane są z prasłowiańskim grodem obok którego, na terenie
dzisiejszej wsi Stare Miasto, utworzono małą osadę. Teren lokacji obejmował
przestrzeń jednomilową po obu stronach Sanu. Przy tej okazji Władysław
Jagiełło nadał osadzie nową nazwę – Królowomyasto, czyli Królewskie Miasto.
Jednak miejscowa tradycja okazała się silniejsza i nadal używano
poprzednich, które zapisywano m.in. Leżaysko, Lażeńsko czy Leżajsk. Od 1424
r. Leżajsk stał się siedzibą starostwa, założonego przez Spytka z Tarnowa i
Jarosławia herbu Leliwa, późniejszego wojewodę sandomierskiego.Pierwsze
historyczne wzmianki o samym Leżajsku, ulokowanym wtedy nad brzegiem rzeki
San pochodzą z XIII i XIV wieku.Pierwsza z nich mówi, że Leżajsk to
„…osada założona najprawdopodobniej w wieku XIII przez Jana Kustra z
Krzeszowa. Po jego śmierci stała się wsią królewską.” Drugą
wzmiankę o Leżajsku można spotkać w przywileju lokacyjnym wsi Połomyja z
roku 1346, w której napisano: “…Król Kazimierz Wielki rycerzowi Narcyzowi
synowi sołtysa z Leżeńska…”
Dzieje Leżajska na kartach historii zapisane są następnie poprzez lokację
miasta przez Króla Polskiego Władysława Jagiełłę w Radomiu w dniu 28 grudnia
1397 r. i nadanie nazwy Królewskie Miasto. Drugim ważnym wydarzeniem w
historii Leżajska stało się przeniesienie miasta, po wyniszczającym
najeździe tatarskim w sierpniu 1524 r. Król Polski Zygmunt I Stary aktem
lokacyjnym wydanym w dniu 23 września 1524 r. we Lwowie, przeniósł Leżajsk
znad otwartej równiny rzeki San na obecne, bardziej obronne miejsce. Leżajsk
miał szczęście do dobrych gospodarzy. Jeden z nich Krzysztof Szydłowiecki
herbu Odrowąż, kasztelan krakowski i kanclerz koronny dbał szczególnie o
obronność i rozbudowę miasta, a król Zygmunt August wydał szereg przywilejów
dla miasta i jego mieszkańców. Leżajsk stał się ważnym ośrodkiem na
sandomierskim szlaku handlowym. Powstało wówczas centrum miejskie z
kościołem farnym, wieżą ratuszową, zamkiem starostów i browarem. Królowa
Bona, która w 1534 roku otrzymała Leżajsk wraz z przyległościami, w znacznym
stopniu przyczyniła się do jego rozwoju gospodarczego.
W 1772 roku w wyniku rozbioru Polski, podupadły Leżajsk dostał się pod
panowanie monarchii austriackiej, stając się prowincjonalnym ośrodkiem
miejskim, a Józef Potocki – ostatni starosta leżajski, uzyskawszy zgodę
władz zaborczych, przeniósł siedzibę starostwa do Łańcuta.
Po
wielkim pożarze w 1906 r., który strawił całe śródmieście podczas odbudowy
powiększono rynek, zlikwidowano kirkut obok rynku, zmieniono przebieg i
nazwy niektórych ulic.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Neorenesansowy ratusz z XVIII w. (obecny wygląd z XIX w.) wzniesiony w 1869
r., pierwotna budowla spłonęła podczas pożaru w 1834 r. Wieża dzwonnicza
(obserwacyjno-obronna) z 1616 r. z kopulastym hełmem przykrytym dachówką
ceramiczną, zwieńczonym latarnią na rzucie koła i nakrytą kopułką z krzyżem.
Jest to murowany sześciokondygnacyjny obiekt na rzucie kwadratu, w ostatniej
kondygnacji zachowane klucze strzelnicze. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Leżajsk był miastem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym. Zamieszkiwali
go Polacy, Żydzi, Rusini. W 1590 roku miasteczko rozsławiły objawienia Matki
Bożej. Następstwem tych wydarzeń była budowa w latach 1618–1628 kościoła i
klasztoru ojców Bernardynów. W roku 1772 do Leżajska przybył cadyk
Elimelech.
Rozwinął się tu ruch pielgrzymkowy rzymskokatolicki (Cudowne Obrazy
Matki Boskiej Pocieszenia Leżajskiej w Kościele Farnym i Bazylice OO.
Bernardynów), grekokatolicki (Cudowna Ikona Matki Boskiej Leżajskiej w
Cerkwi pw. Zaśnięcia NMP) i żydowski (Ohel Cadyka Elimelecha Weissbluma na
żydowskim kirkucie).
Przez stulecia obrządki religijne na Ziemi Leżajskiej żyły ze sobą, w
symbiozie, względnej zgodzie i wzajemnym poszanowaniu. Znane są liczne
przypadki wspólnego obchodzenia świąt i uroczystości religijnych, gdzie
pokolenia wiernych mimo różnic religijnych wspólnie modliły się w jednym
obrządku.
|
|
|
|
|
|
|
Powstanie kościoła i klasztoru OO. Bernardynów w Leżajsku poprzedziły
nadzwyczajne wydarzenia. Teksty źródłowe konwentu leżajskich Bernardynów
opisują historię Tomasza Michałka z pobliskiej Giedlarowej, pracownika
jednego z leżajskich browarów. W 1590 r. Michałek oświadczył wobec
miejscowego duchowieństwa i władz miasta, że w obrębie dzisiejszej Bazyliki,
na pniu drzewa ściętego w gąszczu leśnym, objawiła mu się Matka Boża ze św.
Józefem. W 1592 r., na terenie boru leżajskiego powstała drewniana kaplica
pw. św. Anny. W 1594 r. z ofiarności mieszczan i nawróconego z luteranizmu
dzierżawcy leżajskiego Kacpra Głuchowskiego, przy poparciu przełożonego
Bożogrobców ks. Jana Teologa, a także szlachcica Rzeszotarskiego, wzniesiono
tam drewniany kościół Zwiastowania NMP oraz świętych Jana Chrzciciela,
Wawrzyńca, Sebastiana i Małgorzaty. Posiadał on trzy ołtarze.
Na jednym z nich wystawiono wizerunek św. Anny, na drugim Bożą Mękę, trzeci
ozdobiono obrazem Madonny z Dzieciątkiem, pędzla ks. Erazma z klasztoru
leżajskich Bożogrobców. W 1608 r. przybyli do Leżajska Bernardyni,
sprowadzeni z Przeworska za przyczyną biskupa przemyskiego Macieja
Pstrokońskiego. W 1610 r. staraniem zakonników wybudowany został pierwszy
murowany kościół. Obecną, monumentalną świątynię wzniesiono w latach
1618-1628 z fundacji marszałka wielkiego koronnego Łukasza z Bnina
Opalińskiego i jego żony Anny z Pileckich Opalińskiej. Motywem fundacji
miała być wdzięczność za odniesione w 1610 r. zwycięstwo nad rezydującym w
Łańcucie rotmistrzem królewskim i starostą żygwulskim Stanisławem
Stadnickim, zwanym z powodu dokonywanych gwałtów i profanacji „Diabłem
Łańcuckim". Budową kierował architekt włoskiego pochodzenia Antonio
Pellaccini przy współpracy z Szymonem Sarockim.
Klasztor. Pierwszy drewniany klasztor powstał w 1610 r. z fundacji Kacpra
Głuchowskiego. Murowany budynek klasztoru wzniesiony wg projektu
Pellacciniego vel Italusa w poł. XVII w. na planie czworoboku, z wirydarzem
pośrodku i pawilonami we wszystkich czterech narożach. W narożu
południowo-wschodnim znajduje się wieża zegarowa z 1909 r. kryta
dekoracyjnym blaszanym baniastym hełmem, nad którym znajduje się ażurowa
galeryjka przykryta kopułką z iglicą i krzyżem.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Pochodzenie organów datuje się na drugą połowę XVII wieku, a sfinansowanie
ich powstania zawdzięcza się rodzinie Potockich. Pierwszym ich twórcą był
Stanisław Studziński z Przeworska, który rozpoczął pracę nad instrumentem w
1680 roku i przerwał ją w 1682 r. Dalsze prace i udoskonalenia wykonał Jan
Głowiński z Krakowa w latach 1686–1693. W latach 1903–1905 organy zostały
przebudowane w stylu romantycznym przez Aleksandra Żebrowskiego. Kolejnym
etapem powstawania tego dzieła instrumentalnego były prace Roberta Polcyna z
Poznania w zakresie poprawy brzmienia barokowego organów w latach 1965–1968.
Renowacja instrumentu została wykonana w latach 2000–2003 przez francuską
firmę Manufacture Provençale d'Orgues oraz Adama Wolańskiego. Główne organy
bazyliki mają trakturę mechaniczną i 40 głosów.
Małe organy w nawach bocznych mają 21 głosów (organy południowe) i 13 głosów
(organy północne). Wyposażone są ponadto w urządzenia dodatkowe jak:
kukułka, bęben (tympan), ptaszki, horribile. Piszczałki efektu horribile,
naśladującego dźwięk kilku bębnów, znajdują się na filarach bocznych nawy
głównej. Organy główne posiadają też pełny głos 32', co oznacza, że
największa piszczałka ma ponad 10 m długości. 4 szafy organów głównych,
połączone z dekoracją chóru, stanowią monumentalną fasadę wypełniającą
zachodnią ścianę bazyliki aż po sklepienie. Organy główne mają w ten sposób
15 m wysokości i 7,5 m szerokości, jednak kompozycja architektoniczna
prospektu łączy je nierozerwalnie również z dwoma sąsiednimi instrumentami w
nawach bocznych, tworząc jeden monumentalny zespół organowy, na którym –
jedynym w świecie – może grać 3 organistów równocześnie.
Organy wraz z bazyliką i klasztorem zostaly wpisane na listę Narodowych
Pomników historii.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Zwiedzanie klasztoru i słuchanie organów zajęło nam w sumie sporo czasu, ja
pojechałam prosto do Jarosławia, a pozostali udali się na cmentarz żydowski.
"Niezwiedzone" pozostały:
Zespół Kościoła Farnego w Leżajsku z pocz. XVII w. i zespół
Cerkiewny Parafii Grekokatolickiej pw. Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny z
1832 r. (obecnie rzymskokatolicki kościół filialny dla dzieci i młodzieży).
|
|
|
|
|
|
|
Kirkut żydowski z ohelem cadyka Elimelecha Weissbluma – ul. Górna –
usytuowany jest na południowy wschód od rynku. Na cmentarzu znajduje się
budynek z grobem cadyka oraz stojące w pobliżu ocalałe macewy (tablice
nagrobne). Cadyk Elimelech Weissblum z Leżajska (1717–1787), był on wielkim
autorytetem, psychologiem i filozofem, twórcą wykładni chasydyzmu zwanego
cadykalizmem. Dnia 21 adara (szósty miesiąc w kalendarzu żydowskim – marzec
w kalendarzu juliańskim), przypada rocznica jego śmierci obchodzona jako
Wielki Dzień. W tym dniu do Leżajska przybywa wiele pielgrzymek Żydów z
całego świata. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Materiały
źródłowe:
citik.mcklezajsk.pl
|
|