„GLIWICKIE METAMORFOZY”

IX Wielka Eskapada Metamorfoz

Leżajsk

Małgorzata Malanowicz
Zdjęcia: uczestnicy wyprawy

V.2019
www.gliwiczanie.pl gliwickie_metamorfozy@op.pl

 

 

   Leżajsk należy do najstarszych miast południowo-wschodniej Polski, które mogą poszczycić się ponad 600-letnią historią swojego istnienia. Początki miasta związane są z prasłowiańskim grodem obok którego, na terenie dzisiejszej wsi Stare Miasto, utworzono małą osadę. Teren lokacji obejmował przestrzeń jednomilową po obu stronach Sanu. Przy tej okazji Władysław Jagiełło nadał osadzie nową nazwę – Królowomyasto, czyli Królewskie Miasto. Jednak miejscowa tradycja okazała się silniejsza i nadal używano poprzednich, które zapisywano m.in. Leżaysko, Lażeńsko czy Leżajsk. Od 1424 r. Leżajsk stał się siedzibą starostwa, założonego przez Spytka z Tarnowa i Jarosławia herbu Leliwa, późniejszego wojewodę sandomierskiego.Pierwsze historyczne wzmianki o samym Leżajsku, ulokowanym wtedy nad brzegiem rzeki San pochodzą z XIII i XIV wieku.Pierwsza z nich mówi, że Leżajsk to
„…osada założona najprawdopodobniej w wieku XIII przez Jana Kustra z Krzeszowa. Po jego śmierci stała się wsią królewską.”
 Drugą wzmiankę o Leżajsku można spotkać w przywileju lokacyjnym wsi Połomyja z roku 1346, w której napisano: “…Król Kazimierz Wielki rycerzowi Narcyzowi synowi sołtysa z Leżeńska…”

   Dzieje Leżajska na kartach historii zapisane są następnie poprzez lokację miasta przez Króla Polskiego Władysława Jagiełłę w Radomiu w dniu 28 grudnia 1397 r. i nadanie nazwy Królewskie Miasto. Drugim ważnym wydarzeniem w historii Leżajska stało się przeniesienie miasta, po wyniszczającym najeździe tatarskim w sierpniu 1524 r. Król Polski Zygmunt I Stary aktem lokacyjnym wydanym w dniu 23 września 1524 r. we Lwowie, przeniósł Leżajsk znad otwartej równiny rzeki San na obecne, bardziej obronne miejsce. Leżajsk miał szczęście do dobrych gospodarzy. Jeden z nich Krzysztof Szydłowiecki herbu Odrowąż, kasztelan krakowski i kanclerz koronny dbał szczególnie o obronność i rozbudowę miasta, a król Zygmunt August wydał szereg przywilejów dla miasta i jego mieszkańców. Leżajsk stał się ważnym ośrodkiem na sandomierskim szlaku handlowym. Powstało wówczas centrum miejskie z kościołem farnym, wieżą ratuszową, zamkiem starostów i browarem. Królowa Bona, która w 1534 roku otrzymała Leżajsk wraz z przyległościami, w znacznym stopniu przyczyniła się do jego rozwoju gospodarczego.

   W 1772 roku w wyniku rozbioru Polski, podupadły Leżajsk dostał się pod panowanie monarchii austriackiej, stając się prowincjonalnym ośrodkiem miejskim, a Józef Potocki – ostatni starosta leżajski, uzyskawszy zgodę władz zaborczych, przeniósł siedzibę starostwa do Łańcuta. 

   Po wielkim pożarze w 1906 r., który strawił całe śródmieście podczas odbudowy powiększono rynek, zlikwidowano kirkut obok rynku, zmieniono przebieg i nazwy niektórych ulic.

       
   
       
 
Neorenesansowy ratusz z XVIII w. (obecny wygląd z XIX w.) wzniesiony w 1869 r., pierwotna budowla spłonęła podczas pożaru w 1834 r. Wieża dzwonnicza (obserwacyjno-obronna) z 1616 r. z kopulastym hełmem przykrytym dachówką ceramiczną, zwieńczonym latarnią na rzucie koła i nakrytą kopułką z krzyżem. Jest to murowany sześciokondygnacyjny obiekt na rzucie kwadratu, w ostatniej kondygnacji zachowane klucze strzelnicze.
 
       
   
       
 

   Leżajsk był miastem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym. Zamieszkiwali go Polacy, Żydzi, Rusini. W 1590 roku miasteczko rozsławiły objawienia Matki Bożej. Następstwem tych wydarzeń była budowa w latach 1618–1628 kościoła i klasztoru ojców Bernardynów. W roku 1772 do Leżajska przybył cadyk Elimelech.
   Rozwinął się tu ruch pielgrzymkowy rzymskokatolicki (Cudowne Obrazy Matki Boskiej Pocieszenia Leżajskiej w Kościele Farnym i Bazylice OO. Bernardynów), grekokatolicki (Cudowna Ikona Matki Boskiej Leżajskiej w Cerkwi pw. Zaśnięcia NMP) i żydowski (Ohel Cadyka Elimelecha Weissbluma na żydowskim kirkucie).

   Przez stulecia obrządki religijne na Ziemi Leżajskiej żyły ze sobą, w symbiozie, względnej zgodzie i wzajemnym poszanowaniu. Znane są liczne przypadki wspólnego obchodzenia świąt i uroczystości religijnych, gdzie pokolenia wiernych mimo różnic religijnych wspólnie modliły się w jednym obrządku.

 
       

Powstanie kościoła i klasztoru OO. Bernardynów w Leżajsku poprzedziły nadzwyczajne wydarzenia. Teksty źródłowe konwentu leżajskich Bernardynów opisują historię Tomasza Michałka z pobliskiej Giedlarowej, pracownika jednego z leżajskich browarów. W 1590 r. Michałek oświadczył wobec miejscowego duchowieństwa i władz miasta, że w obrębie dzisiejszej Bazyliki, na pniu drzewa ściętego w gąszczu leśnym, objawiła mu się Matka Boża ze św. Józefem. W 1592 r., na terenie boru leżajskiego powstała drewniana kaplica pw. św. Anny. W 1594 r. z ofiarności mieszczan i nawróconego z luteranizmu dzierżawcy leżajskiego Kacpra Głuchowskiego, przy poparciu przełożonego Bożogrobców ks. Jana Teologa, a także szlachcica Rzeszotarskiego, wzniesiono tam drewniany kościół Zwiastowania NMP oraz świętych Jana Chrzciciela, Wawrzyńca, Sebastiana i Małgorzaty. Posiadał on trzy ołtarze.
    Na jednym z nich wystawiono wizerunek św. Anny, na drugim Bożą Mękę, trzeci ozdobiono obrazem Madonny z Dzieciątkiem, pędzla ks. Erazma z klasztoru leżajskich Bożogrobców. W 1608 r. przybyli do Leżajska Bernardyni, sprowadzeni z Przeworska za przyczyną biskupa przemyskiego Macieja Pstrokońskiego. W 1610 r. staraniem zakonników wybudowany został pierwszy murowany kościół. Obecną, monumentalną świątynię wzniesiono w latach 1618-1628 z fundacji marszałka wielkiego koronnego Łukasza z Bnina Opalińskiego i jego żony Anny z Pileckich Opalińskiej. Motywem fundacji miała być wdzięczność za odniesione w 1610 r. zwycięstwo nad rezydującym w Łańcucie rotmistrzem królewskim i starostą żygwulskim Stanisławem Stadnickim, zwanym z powodu dokonywanych gwałtów i profanacji „Diabłem Łańcuckim". Budową kierował architekt włoskiego pochodzenia Antonio Pellaccini przy współpracy z Szymonem Sarockim.
    Klasztor. Pierwszy drewniany klasztor powstał w 1610 r. z fundacji Kacpra Głuchowskiego. Murowany budynek klasztoru wzniesiony wg projektu Pellacciniego vel Italusa w poł. XVII w. na planie czworoboku, z wirydarzem pośrodku i pawilonami we wszystkich czterech narożach. W narożu południowo-wschodnim znajduje się wieża zegarowa z 1909 r. kryta dekoracyjnym blaszanym baniastym hełmem, nad którym znajduje się ażurowa galeryjka przykryta kopułką z iglicą i krzyżem.

       
   
       
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       

Pochodzenie organów datuje się na drugą połowę XVII wieku, a sfinansowanie ich powstania zawdzięcza się rodzinie Potockich. Pierwszym ich twórcą był Stanisław Studziński z Przeworska, który rozpoczął pracę nad instrumentem w 1680 roku i przerwał ją w 1682 r. Dalsze prace i udoskonalenia wykonał Jan Głowiński z Krakowa w latach 1686–1693. W latach 1903–1905 organy zostały przebudowane w stylu romantycznym przez Aleksandra Żebrowskiego. Kolejnym etapem powstawania tego dzieła instrumentalnego były prace Roberta Polcyna z Poznania w zakresie poprawy brzmienia barokowego organów w latach 1965–1968. Renowacja instrumentu została wykonana w latach 2000–2003 przez francuską firmę Manufacture Provençale d'Orgues oraz Adama Wolańskiego. Główne organy bazyliki mają trakturę mechaniczną i 40 głosów.

Małe organy w nawach bocznych mają 21 głosów (organy południowe) i 13 głosów (organy północne). Wyposażone są ponadto w urządzenia dodatkowe jak: kukułka, bęben (tympan), ptaszki, horribile. Piszczałki efektu horribile, naśladującego dźwięk kilku bębnów, znajdują się na filarach bocznych nawy głównej. Organy główne posiadają też pełny głos 32', co oznacza, że największa piszczałka ma ponad 10 m długości. 4 szafy organów głównych, połączone z dekoracją chóru, stanowią monumentalną fasadę wypełniającą zachodnią ścianę bazyliki aż po sklepienie. Organy główne mają w ten sposób 15 m wysokości i 7,5 m szerokości, jednak kompozycja architektoniczna prospektu łączy je nierozerwalnie również z dwoma sąsiednimi instrumentami w nawach bocznych, tworząc jeden monumentalny zespół organowy, na którym – jedynym w świecie – może grać 3 organistów równocześnie.

Organy wraz z bazyliką i klasztorem zostaly wpisane na listę Narodowych Pomników historii.

       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   Zwiedzanie klasztoru i słuchanie organów zajęło nam w sumie sporo czasu, ja pojechałam prosto do Jarosławia, a pozostali udali się na cmentarz żydowski. "Niezwiedzone" pozostały:
   Zespół Kościoła Farnego w Leżajsku z pocz. XVII w. i zespół Cerkiewny Parafii Grekokatolickiej pw. Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny z 1832 r. (obecnie rzymskokatolicki kościół filialny dla dzieci i młodzieży).
       
   Kirkut żydowski z ohelem cadyka Elimelecha Weissbluma – ul. Górna – usytuowany jest na południowy wschód od rynku. Na cmentarzu znajduje się budynek z grobem cadyka oraz stojące w pobliżu ocalałe macewy (tablice nagrobne). Cadyk Elimelech Weissblum z Leżajska (1717–1787), był on wielkim autorytetem, psychologiem i filozofem, twórcą wykładni chasydyzmu zwanego cadykalizmem. Dnia 21 adara (szósty miesiąc w kalendarzu żydowskim – marzec w kalendarzu juliańskim), przypada rocznica jego śmierci obchodzona jako Wielki Dzień. W tym dniu do Leżajska przybywa wiele pielgrzymek Żydów z całego świata.
     
   
     
   
     
   
     
   
     
   
     
   
     
   
     
   
     
   
       
       

 

 

Materiały źródłowe:

citik.mcklezajsk.pl