„GLIWICKIE METAMORFOZY”

VII Wielka Eskapada „Metamorfoz”

Jarosław

 Małgorzata Malanowicz
Zdjęcia: uczestnicy wyprawy
V.2019
www.gliwiczanie.pl gliwickie_metamorfozy@op.pl


       
     Osada istniała już tu prawdopodobnie w czasach prehistorycznych, bowiem badania archeologiczne prowadzone na obszarze dzisiejszego Jarosławia i okolic odkryły liczne ślady zamieszkiwania tych obszarów przez ludy różnych epok i kultur począwszy od neolitu (4000–1800 p.n.e.). Stopniowo wraz z upływem czasu ich miejsce zaczęła zajmować inna ludność przybyła z południa, pochodzenia prawdopodobnie trackiego. Około 100 roku n.e. na ziemi jarosławskiej zaznaczyły się wpływy kultury rzymskiej, w czasie istnienia silnego imperium rzymskiego, zwłaszcza kiedy przez Jarosław i okolice wędrowały greckie i rzymskie karawany kupieckie, na szlaku solno-bursztynowym bałtycko-czarnomorskim, przebiegającym także wzdłuż Sanu.
   U progu średniowiecza w IV i V w. n.e. niespokojne czasy tzw. wędrówek ludów przerwały stosunkowo spokojny okres bytowania ludności miejscowej, zmuszając ją do wznoszenia warownych, dobrze ufortyfikowanych grodów. Taki warowny gród powstał podówczas obok prastarej osady jarosławskiej, której śladów należy szukać na terenie późniejszego opactwa benedyktynek. Wraz z upływem czasu znaczenie ziemi jarosławskiej ciągle wzrastało. W początkach X wieku przeszła we władanie Piastów, a obszar ten jako ulokowany na pograniczu polsko-ruskim nabrał specjalnego znaczenia, przy czym ważne zadanie obronne tego pogranicza przypadło do spełnienia grodowi jarosławskiemu. 		 
       
     Na podstawie opisów w kronikach i dokumentach można przyjąć, że Jarosław założył w 1031 r. książę kijowski Jarosław Mądry (1019–1054) i od niego miasto otrzymało swą nazwę. Pierwsze wzmianki o Jarosławiu pochodzą z Kroniki ruskiej z 1152 r. Określają miasto jako gród warowny, należący do księcia włodzimiersko-halickiego. Wtedy to Węgrzy pod dowództwem Beli II zaatakowali księstwo halickie, a kronikarz zanotował, że spod Jarosławia wyruszył sprzymierzony z Belą Książe Izasław II. W roku 1228 bojarzy Wasyl Gawryłowicz i Dawid Wyszatycz bronili się w Jarosławiu przed wojskami księcia Daniela. 
   Osada-gród w drodze rozwoju przekształciła się w miasto jeszcze przed rokiem 1375. Tutaj powstał pierwszy parafialny kościół drewniany pod wezwaniem św. Mikołaja. Pierwsze prawa miejskie, lokacyjne otrzymał Jarosław w 1323 roku, ale zaginięcie pierwszego dokumentu lokacyjnego nie pozwala oznaczyć dokładnie treści tych uprawnień, ale już samo ich nadanie było potwierdzeniem wzrastającej roli miasta.
   Dwudziestoletni okres rządów Kazimierza Wielkiego stworzył miastom polskim z pogranicza polsko-ruskiego dobre warunki rozwoju. O mądrości politycznej tego władcy świadczy konsekwentne wprowadzanie nowych porządków przy pełnym poszanowaniu dla odrębności kulturowej mieszkańców. Za czasów jego panowania prowadzono akcje osiedleńczą, której głównym stymulatorem były liczne nadania ziemskie na świeżo nabytych terenach ruskich, które objęły nie tylko możne rody, ale także drobne rycerstwo uczestniczące w wyprawach ruskich. Z tego właśnie okresu pochodzi pierwsza lokacja Jarosławia, wyłączająca miasto spod jurysdykcji monarszej i wprowadzająca prawo niemieckie na miejsce dawnego ruskiego. Nadanie pierwszego przywileju lokacyjnego miało związek z obecnością Kazimierza Wielkiego w Jarosławiu. Następnie 7 grudnia 1375 r. Władysław Opolczyk wydał we Lwowie przywilej lokacyjny, nadając miastu Jarosław prawo magdeburskie. Była to już druga lokacja, z tym, że nowa przenosi miasto na inne miejsce. Miejsce nowej lokacji do dzisiaj zajmuje jarosławska Starówka.		  
       
     W 1498 roku wojewoda mołdawski Stefan wspólnie z Turkami i Tatarami najechał ziemie polskie niszcząc Przemyśl, Radymno, Jarosław, Przeworsk i okolice. W latach 1500 i 1502 Jarosław i okolice były niszczone i grabione przez najeźdźców. W tej sytuacji mieszczanie przystąpili do silniejszego obwarowania grodu wznosząc strzelnice, ziemne wały i okopy, a Spytek kasztelan krakowski, nadając w 1513 roku Jarosławiowi przywileje, wzmocnił go obronnym zamkiem. Staraniem Jadwigi wdowy po Spytku i jej dwóch córek w 1523 roku, utworzono przy jarosławskim kościele parafialnym kolegiatę. Do rozwoju miasta bardzo przyczynił się Jan Tarnowski, kasztelan krakowski i wielki hetman koronny, który wyjednał u króla Zygmunta Starego w 1531 r. przywileje na wolne jarmarki. On też podniósł i umocnił zamek, wystawił spichlerze i założył zwierzyniec. Jego syn poślubił Zofię Odrowąż, a w roku 1571 wydała nowe przywileje dla miasta. Jej staraniem powstał w Jarosławiu jeden z pierwszych klasztorów O.O. Jezuitów.
   Król Władysław Warneńczyk w 1443 roku w Budzie wydał przywilej, w którym ustanawia Jarosław miastem składowym i główną komorą państwa, zakazując kupcom "pod utratą towaru" jechać innym traktem pomijając walny gościniec ruski wiodący przez Jarosław. Zygmunt I zatwierdził przywilej, a Zygmunt August wyznaczył na mocy uchwały sejmu lubelskiego komisję dla obejrzenia dróg i mostów. W XV i XVI wieku Jarosław zaliczał się do najbogatszych miast nie tylko w Polsce, ale także w zachodnich stronach wschodniej Europy. Rozwijał się handel, słynne były jarmarki, na które przyjeżdżali kupcy z całego kraju i z zagranicy: z Niemiec, Włoch, Węgier, Armenii, Turcji i z innych krajów. Wg opinii współczesnych Jarosław był największym po Frankfurcie nad Menem ośrodkiem handlowym w ówczesnej Europie środkowo-wschodniej. W okresie targów Jarosław był zatłoczony wielojęzycznym tłumem kupców, mnóstwem zwierząt, ogromną ilością towarów z całej Europy i Azji. Tak wspaniały rozwój handlu zawdzięczało miasto również położeniu nad spławną wówczas rzeką San.
   Dobra passa odwróciła się w roku 1600. 8 maja pożar zniszczył większą cześć miasta wraz z kościołem. W 1622 roku miasto zdziesiątkowała zaraza morowa, następne trzy miesiące grasowała dżuma zabierając około 2 tysięcy ofiar. W następnym roku pod Jarosław podeszły zagony tatarskie, a w 1625 roku, w czasie jarmarku, zbrodnicza ręka podłożyła ogień i w jednej godzinie całe miasto z przedmieściami stanęło w ogniu. Jarosław pustoszony był również przez włóczęgów i rozbitków z oddziałami Stanisława Stadnickiego – pana na Łańcucie – zwanego powszechnie "Diabłem". W 1637 r. nadszedł dla kraju, a tym samym i miasta szereg nowych klęsk i nieszczęść. Jarosław padł ofiarą najazdu kozackiego w 1648 roku. Pięć lat póżniej miasto nawiedziły epidemie zarazy, a za nimi nowe najazdy Kozaków i Szwedów. W styczniu 1657 r. do Jarosławia wkroczył wojewoda Siedmiogrodu niszcząc miasto, następnie pustoszyły całe Pogórze zastępy Węgrów, Wołochów i Mołdawian oraz Kozaków. Dotkliwe klęski dotknęły Jarosław w 1672 r. na skutek ataków hord tureckich i tatarskich.
   Po okresie klęsk i burz wojennych nastał nareszcie pokój w całym kraju, lecz okres świetności miasta już nie powrócił.		  
       
   
       
       
  Klasztor Sióstr Benedyktynek

   Ufundowany przez Annę Ostrogską w 1611 roku na górze św. Mikołaja, na terenie pierwotnego miasta, przeniesionego w 1375 roku na obecny obszar starego miasta. Zespół klasztorny opasany został murami z 8 basztami i wieżą bramną.

Kościół pw. św. Mikołaja i Stanisława biskupa, budowany w latach 1614–1624. Jednonawowy na planie krzyża, przez dobudowę kaplic i wież zamknięty na rzucie prostokąta (z absydą). Portal z 1621 roku przeniesiony z elewacji zachodniej po 1635 roku. Z dawnego wnętrza pozostała bardzo bogata dekoracja sztukatorska.

  
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
       
   
       
   
       
     Kościół pw. św. Mikołaja i Stanisława biskupa, budowany w latach 1614–1624. Jednonawowy na planie krzyża, przez dobudowę kaplic i wież zamknięty na rzucie prostokąta (z absydą). Portal z 1621 roku przeniesiony z elewacji zachodniej po 1635 roku. Z dawnego wnętrza pozostała bardzo bogata dekoracja sztukatorska.   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
       
 

 Kolegiata pw. Bożego Ciała – d. kościół św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty

  
      Kościół zbudowany w latach 1582–1594 prawdopodobnie według planów Józefa Bricciusa. W budowie uczestniczył Stefan Murator z Jarosławia. 
Rrenesansowy, pierwotnie jednonawowy z transeptem, przebudowany po pożarach 1600 i 1625 roku. W latach 1616–1624 dobudowano kaplice, kruchta z lat 1625–1628. W 1722 roku przed kościołem ustawiono rzeźby Tomasza Huttera (obecnie zastąpione przez kopie). Niezwykle bogate wyposażenie kościoła uległo konfiskacie po kasacji zakonu jezuitów. Od 1804 roku kościół parafialny (po zamknięciu kolegiaty Wszystkich Świętych). Przeniesione z kolegiaty Wszystkich Świętych zabytkowe wyposażenie zniszczone zostało podczas pożaru w 1862 roku.		  
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
       
 

Cerkiew

  
       
       
 

Duża i Mała Synagoga

    

   Synagoga przy Placu Bóżnic zwana Dużą została wybudowana w latach 1807–1811 prawdopodobnie w miejscu poprzedniej z drugiej połowy XVII w. Synagoga jest usytuowana w głębi narożnika północno-zachodniego bloku przyrynkowego. Architektonicznie można ją porównać do stylu koszarowego z dachem mansardowym zakrywającym pomieszczenia ostatniej kondygnacji. Kapitalny remont został przeprowadzony za czasów przewodniczącego Gminy Wyznaniowej Żydowskiej, Henryka Strisowera w 1905 r. Przed II wojną światową położono nowy dach, a budynek powiększono poprzez podniesienie murów synagogi nad babińcem i dobudowanie od tej strony piętra przy ul. Opolskiej. Sala główna jest przykryta sklepieniem krzyżowym dziewięciopolowym. Z powodu braku dachu nie zachował się wewnętrzny wystrój sali, w tym polichromia. Aktualnie w synagodze znajdują się sale dydaktyczne Zespołu Szkół Plastycznych im. Stanisława Wyspiańskiego. Sala modlitw spełnia rolę sali wystawowej. 10 września 2012 r. na ścianie południowej Dużej Synagogi odsłonięto pierwszą w mieście tablicę poświęconą tragedii Żydów z Jarosławia i okolicy w okresie okupacji. W pobliżu zachowała się Mała Synagoga wzniesiona pod koniec XIX w. ze składek prywatnych jarosławskich Żydów, w której organizowano uroczystości ślubne, szabatowe i inne. Do 1995 r. mieściły się tu Pracownie Konserwacji Dzieł Sztuki. Obecnie nieużytkowana. Przed I wojną światową przystąpiono do budowy największej synagogi w Jarosławiu przy ul. Franciszkańskiej, z powodu zbliżającej się I wojny światowej zdołano wykonać jedynie fundamenty.
  
       
   
       
   
       
       
 

Ratusz i kamienice wokół rynku

   Pierwsza wzmianka o jarosławskim ratuszu pochodzi z ostatniej ćwierci XV w., zapewne drewniany, spłonął w 1600 r. i po tym pożarze odbudowany został  jako murowany. W 1625 r. ponownie ucierpiał w wyniku pożaru i odbudowano go w stylu późnego renesansu. Pod ratuszem, podobnie jak pod pozostałymi budynkami na Rynku znajdowały się kilkukondygnacyjne piwnice, sam ratusz zaś był budowlą na rzucie kwadratu z podcieniami. W 1782 r. Austriacy zajęli ratusz na warsztaty wojskowe i wyburzyli dwa piętra. W 1850 r. przystąpiono do odbudowy budynku nadając mu charakter neogotyku angielskiego. Pod koniec XIX w. na skutek prac remontowo-budowlanych dobudowano rozebrane piętra oraz górną część wieży, nadając budynkowi obecny, neorenesansowy wygląd. Na ratuszowej wieży znajduje się zegar, pochodzący z 1896 r., wykonany w Wiedniu, w pracowni Richarda Liebinga.

  
       
   
       
   
       
   
       
   
       
 

Kamienica Orsettich

    Jedna z najpiękniejszych kamienic mieszczańskich w Polsce, stanowiąca symbol bogactwa i znaczenia miasta. Wybudowana w latach 1570–1585, a następnie w latach 1633–1646 rozbudowana. Jej właściciel, Wilhelm Orsetti był kupcem włoskim i bankierem pochodzącym z Lukki, osiadłym w Krakowie. Księżna Anna Ostrogska, właścicielka miasta zalecała mu by jego kamienica służyła „ku ozdobie miastu i pożytkowi”. Kamienica od roku 1945 stanowi siedzibę Muzeum w Jarosławiu. Najbardziej reprezentacyjnym wnętrzem kamienicy była i jest Wielka Izba. Jej znaczenie podkreśla piękne wyposażenie: włoskie meble renesansowe, szafy gdańskie, monumentalna gotycka rzeźba przedstawiająca Madonnę z Dzieciątkiem, XVII-wieczne obrazy włoskie i flamandzkie.

  
       
   
       
   
       
 

Wiata targowa


   W pierwszej ćwierci XX wieku przy ulicy Grodzkiej, w narożu rynku, wybudowano Halę Targową. Przeniesiono do niej targ, który dotychczas funkcjonował na placu po jarosławskiej Kolegiacie. Hala ta została zaprojektowana na wzór wrocławskiej, w stylu polskiego neorenesansu; w fasady budynku wkomponowane są motywy attyki. Na elewacji obiektu od strony rynku znajduje się herb Jarosławia. Hala Targowa (dawna nazwa: wiata) była jednym z pierwszych bazarów kupieckich na ziemiach polskich. Pod niemal całą halą targową znajdują się podziemia, obszerne korytarze prowadzące do mniejszych pomieszczeń.

 
       
   
       
   
       
   
       
   
       
   
       
       
 

Gmach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”

  
 

   Organizacją, która na terenie Polski propagowała sport, gimnastykę i zdrowy tryb życia było Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, działający już w okresie zaborów, po odzyskaniu niepodległości i w całym okresie międzywojennym. W Jarosławiu Gmach „Sokoła” wzniesiony został na początku XX wieku, według projektu wybitnego krakowskiego architekta Teodora Talowskiego, emocjonalnie związanego z Lwowem. Mieściła się tu sala kinowo-teatralna z balkonem i galerią w tylnej części, sale do zajęć i spotkań na pierwszym piętrze, a także otwarty taras do ćwiczeń gimnastycznych (obecnie zamurowany). Od strony północnej szczyt fasady zwieńczony został rzeźbą uskrzydlonego młodzieńca – personifikacji sportu, od strony zachodniej zaś rzeźbą sokoła. Elewacje gmachu ozdobione zostały płaskorzeźbami ukazującymi: herb Jarosławia podtrzymywany przez dwa gryfy, herb „Pogoń” – dawne godło Litwy, oraz orzeł z koroną na tle wieńca z liści laurowych. Aktualnie w budynku funkcjonuje Miejski Ośrodek Kultury.

  
       
 

wskutek zbiegu wydarzeń – tylko to jedno zdjęcie robione „w locie”

  
       

 

 

Materiały źródłowe:

www.jaroslaw.pl

www.turystyka.jaroslaw.pl