Klasztor w Wąchocku został zbudowany na początku XIII wieku i jest jednym z najpiękniejszych przykładów architektury romańskiej w Polsce. Fundatorem opactwa był biskup krakowski Gedeon (Gedko). Historycy podają, że miało to miejsce w 1179 roku. Prawdopodobnie budowniczym opactwa był Włoch Simon, na co może wskazywać inskrypcja „SIMON” na zachodniej ścianie kościoła. W każdym klasztorze cysterskim przebywało ok. 40–60 zakonników. Przez pierwsze stulecia byli to jedynie cudzoziemcy. Jednak w połowie XVI wieku, w sejmie podjęto uchwałę, która zezwalała polskim nowicjuszom na wstęp do klasztorów. W 1538 roku na sejmie piotrkowskim postanowiono, że opatami mogą zostać jedynie osoby wywodzące się ze szlachty. W ten sposób doszło do szybkiego spolonizowania klasztorów cysterskich na ziemiach polskich.

   W 1260 klasztor został zniszczony przez najazd tatarski, jednak zakonnicy dzięki sile woli i wytężonej pracy powoli przywracali go do dawnej świetności. W przywileju z 1275 roku książę krakowski i sandomierski Bolesław V Wstydliwy potwierdził dawniejsze nadania oraz poszerzył zakres swobód i przywilejów dla klasztoru.Opactwo wąchockie otrzymało przywilej pozwalający na poszukiwanie kruszców w księstwie krakowskim i sandomierskim. Dzięki temu budowali oni własne huty, co dało początek staropolskiemu zagłębiu hutniczemu. W XVII i XVIII wieku polscy cystersi prowadzili warsztaty budowy organów, z nich pochodzą m.in. organy w Wąchocku, Sulejowie, Jędrzejowie oraz najbardziej znane w Oliwie. Upadek zakonu cystersów nastąpił w Polsce w XIX wieku na skutek kasacji przez władze zaborcze. W 1818 roku rozwiązano także zakon cysterski w Wąchocku. Część klasztorów cysterskich odrodziła się dopiero po drugiej wojnie światowej. Wówczas dokonano rewindykacji klasztorów w Jędrzejowie, Oliwie, Henrykowie, a w 1951 roku także w Wąchocku. 

   Kościół w Wąchocku jest trójnawową, czteroprzęsłową bazyliką z transeptem i prezbiterium z kaplicami po bokach. Przęsła przykryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Zachowało się wschodnie skrzydło klasztoru z zakrystią, kapitularzem, dormitorium i fraternią. W skrzydle południowym najbardziej okazałą, reprezentacyjną salą jest refektarz. Z kolei kapitularz, którego sklepienie krzyżowo-żebrowe wsparte jest na czterech kolumnach z bogato rzeźbionymi głowicami, uznawany jest za najpiękniejsze tego typu romańskie wnętrze w Polsce. W XVII wieku dobudowano w stylu barokowym elewację frontową opactwa z wysoką (30 m) wieżą pośrodku, tzw. „wieżą Rakoczego", która spełnia także rolę dzwonnicy. W dolnej części wieży jest główne wejście do klasztoru z renesansowym portalem i łacińskim napisem TUTESIRECTE (bezpiecznie, jeśli uczciwie) oraz datą 1643.

   Na szczególną uwagę zasługuje duży zbiór rękopisów m.in. takich postaci jak: Jan III Sobieski, August Poniatowski, Adam Mickiewicz, Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka i wielu innych.