„Gliwickie Metamorfozy”

Wielka Eskapada „Metamorfoz”

Starachowice – Muzeum Przyrody i Techniki

 Małgorzata Malanowicz
Zdjęcia: A. Kołodziej, K. Majnusz, M. Malanowicz, L. Miozga

V.2011
www.gliwiczanie.pl gliwickie_metamorfozy@op.pl  

 

 

       
   W herbie Starachowic widnieje kowadło i skrzyżowane nad nim dwa młoty. Herb symbolizuje bogate hutnicze i górnicze tradycje miasta. Początek rozwoju hutnictwa żelaza na ziemi świętokrzyskiej datuje się na późne średniowiecze. Znaczący wpływ na lansowanie innowacji technicznych i udoskonaleń mieli Cystersi, którzy przybyli do pobliskiego Wąchocka w 1179 roku. W 1789 roku z inicjatywy przeora klasztoru Cystersów w Wąchocku uruchomiono w Starachowicach pierwszy w Polsce piec hutniczy, który zapoczątkował dwustuletnią produkcję hutniczą w tym mieście. Nowy etap rozwoju hutnictwa w Okręgu Staropolskim wiąże się z osobą Stanisława Staszica, który stworzył plan szeregu zakładów metalurgicznych nad rzeką Kamienną. Ten plan wcielony w życie w latach 1833–1835 zdecydował o dużym znaczeniu Starachowic w przemyśle górniczo-hutniczym Okręgu Staropolskiego. W latach 1837 – 1839 na naturalnym tarasowym wzniesieniu wybudowano zakład wielkopiecowy z trzema Wielkimi Piecami na węgiel drzewny. Na najniższym tarasie umieszczono zespół trzech wielkich pieców i halę lejniczą, na którą składały się wieża gichtociągowa i koło wodne o średnicy 19 m. Na wyższym tarasie znajdowały się prażarki rudy, a na najwyższym tarasie magazyny rudy żelaza oraz składy węgla. W 1968 roku hutę zamknięto. Do dzisiaj zachowała się większość wyposażenia technicznego. Obecnie pozostałości huty stanowią część Muzeum Przyrody i Techniki, Ekomuzeum im. Jana Pazdura w Starachowicach. Zostało ono powołane do życia 1 stycznia 2001 roku.

   Muzeum obejmuje obszar 8 hektarów, na którym zlokalizowane są obiekty dwóch dziewiętnastowiecznych zakładów wielkopiecowych. Obecny kształt muzeum zawdzięcza projektowi „Regio Ferrea – renowacja i adaptacja na cele kulturalne zabytkowej huty żelaza w Starachowicach”.

   Zamysłem patrona Muzeum prof. Jana Pazdura była prezentacja dwóch tysięcy lat dziejów produkcji żelaza – od dymarki do Wielkiego Pieca. „Archeopark” to pierwszy etap ścieżki dydaktycznej obrazującej historię świętokrzyskiej metalurgii. Kolejny jej element to średniowieczna kuźnica.

   Nazwa „Muzeum Przyrody i Techniki” zobowiązuje – w jednej z hal powstała bogata, nowoczesna ekspozycja paleontologiczna.

   Niewątpliwie największą atrakcją zespołu jest wielki piec, zwłaszcza, że można dostać się na jego szczyt skąd roztacza się widok na okolicę. Wielki piec został oddany do użytku w listopadzie 1899 roku i był pierwszym w Starachowicach piecem na paliwo koksowe. Początkowo miał on pojemność 180m3 oraz wysokość 22m. Zbudowany jest z cegieł ogniotrwałych, którymi również obmurowane jest jego wnętrze zaś cała konstrukcja wzmocniona jest od zewnątrz stalowymi obręczami. Wielki piec osiągnąć mógł wydajność 120 ton surówki na dobę. Wszystkie materiały wsadowe czyli koks, ruda żelaza i topniki (kamień wapienny) zasypywane były do gardzieli z górnego poziomu, na który transportowano je specjalną windą towarową. Znajdowała się ona w wieży gichtociągowej o konstrukcji stalowej. 

Hala Lejnicza

 

To jeden z najważniejszych zachowanych obiektów zakładu wielkopiecowego czynnego w latach 1842–1902. Po jego ostatecznym zatrzymaniu przeznaczona początkowo na magazyny a od 1927 roku na cegielnię w której wyrabiano cegłę ze szlaki wielkopiecowej. W latach 80-tych XX wieku, w trakcie kolejnej próby stworzenia muzeum na terenie nieczynnej huty przywrócony został pierwotny wygląd Hali Lejniczej, która przewidziano jako główną halę ekspozycyjną.

 

Maszynownia

 

Została zbudowana w latach 1836–1841 i pierwotnie mieścił trzy miechy cylindryczne napędzane kołem wodnym oraz urządzenie wodne do obsługi wyciągu wsadu wielkopiecowego. Po unieruchomieniu starszego zespołu wielkopiecowego w 1901 roku budynek służył do celów gospodarczych. Po utworzeniu Muzeum przeznaczono budynek na pracownie artystyczne.

   Z najwcześniejszego założenia zachowały się również fragmenty dawnej infrastruktury – mury oporowe tarasów, na których składowano rudę i węgiel drzewny oraz resztki kanałów.

   Do późniejszej infrastruktury należy zaliczyć estakadę z torem kolejowym i fragmenty torowisk

   Żeliwne elementy, którymi kiedyś wyłożone były place wykorzystano przy budowie nowych ścieżek

Wieża ciśnień

 

Budynek wieży ciśnień wybudowano w 1899 roku. W górnej części budynku znajdował się zbiornik na wodę w kształcie walca, zasilający grawitacyjnie układ w przypadku awarii. Niestety w chwili przystąpienia do adaptacji obiektu zbiornika już nie było, ale za to muzeum zyskało atrakcyjną powierzchnię wystawienniczą.

Kotłownia

 

Budynek kotłowni składa się z czterech części, najstarsza z nich powstała w 1897 roku. Rozbudowy miały miejsce w latach 1922 i 1952. Część środkowa zajęta jest przez oryginalne z początku XX wieku kotły parowe, które stanowiły ważny element w całej produkcji wielkopiecowej. To w jej wnętrzach powstała wystawa paleontologiczna.

Budynek Maszyny Wiatrowej

 

Niezbędnym dla przebiegu procesu wielkopiecowego było stałe dostarczanie dmuchu do Wielkiego Pieca. Rolę miecha spełniała maszyna wiatrowa (parowa), która zasilana była parą pochodzącą ze spalania w kotłach gazów wielkopiecowych. Maszyna ta była eksponowana na Powszechnej Wystawie Światowej w Paryżu w 1889 roku, skąd trafiła do Starachowic i stanowi do dzisiaj unikat w skali europejskiej, a jej stan zachowania jest bardzo dobry. 

Budynek filtrów

   Atrakcją jest także unikatowa kolekcja wczesnych modeli samochodów ciężarowych „STAR” wykonanych w Zakładach Starachowickich. W 1948 roku rozpoczęto seryjną produkcję tej ciężarówki na dużą skalę. Ponadto ciężarówki ze znakiem „STAR” w krótkim czasie były znane nie tylko w Polsce, ale i poza granicami kraju . Wśród nich znajduje się jedna z ciężarówek, które wzięły udział w Rajdzie Paryż Dakar w 1988 roku.
       
       

 

 

Materiały źródłowe:

www.ekomuzeum.pl

www.wedrowkiztechnika.pl

www.skarzysko.eu