Gliwickie Metamorfozy

Carl Schottelius wycieczka

Małgorzata Malanowicz

Zdjęcia: Jerzy Olejnik

 

IV.2014

www.gliwiczanie.pl gliwickie_metamorfozy@op.pl  

 

 

WYKŁADY

Historia zakładu i mostu wiszącego Królewskiej Huty Malapane w Ozimku

Ewangelicy pochowani na Cmentarzu Hutniczym 

GLIWICKIE ZAKŁADY URZĄDZEŃ TECHNICZNYCH

Dzień dzisiejszy w obiektach dawnej Huty Gliwickiej

Tajniki powstawania odlewów

WYCIECZKA

Jedlice

Zagwiździe

Ozimek

 

 

       
   
       

   Pierwotnie Jedlice stanowiły część Szczedrzyka, w 1775 r., powstał tu zakład hutniczy, wybudowano piec do fryzowania, kuźnię i 10 druciarek, wykopano kanał służący do napędu młotów i dmuchawek. W 1778 r. strawiony przez pożar, później rozbudowany, powstało osiedle hutnicze dla pracowników. W 1789 r. zakład wizytował sam król Fryderyk Wilhelm II. Ok. 1800 r. uruchomiono tu pierwszą na Śląsku walcownię blach, gruntownie zmodernizowaną w 1855 r. W czasie 2. wojny światowej walcownia stała się jedną z najnowocześniejszych w Europie, pracowali w niej holenderscy Żydzi, w 1945 r. całe ruchome wyposażenie wywieziono do Związku Radzieckiego. W 1960 r. na bazie zabudowań fabrycznych powstał Huta Szkła Jedlice. Z najstarszych zabudowań hutniczych pozostał budynek z 1805 r. (mieści się na terenie graniczącym z czynną hutą szkła) oraz dworek z ok. 1780 r. i domy robotnicze z przełomu XVIII/XIX wieku.

       

       
       

       
       
       

   Wieś Zagwiździe powstała w połowie XVIII wieku, w związku z budową w 1754 roku na zlecenie króla Fryderyka II huty żelaza Kreuzburgerhütte (Huta Kluczborska). Do jej szybkiego rozwoju przyczyniło się zapotrzebowanie na amunicję, którą w pierwszym okresie produkowała. W celu uruchomienia maszyn spiętrzono wody rzeki Budkowiczanka. Jako pierwsze powstały wielki piec z wieżą gichtociągową oraz odlewnia, nieco później fryszerka. Woda kierowana była kanałem do budynku nieodległej młotowni. W źródłach z 1793 roku można znaleźć wzmiankę o 3 piecach hutniczych do wytapiania żelaza i jednym do cynku. W roku 1755 roku we wsi mieszkały 24 rodziny, ale liczba mieszkańców systematycznie rosła: w roku 1819 było ich 769, a w 18401058. W 1765 roku istniała już szkoła pod patronatem władz hutniczych  Szkoła Hutnicza, jak ją określano, z niemieckim wykładowym (w 1871 roku przekazana parafii ewangelickiej w Zagwiździu), w 1784 utworzono Gminną Szkołę Katolicką z polskim językiem nauczania. W 1761 roku wojska rosyjskie zniszczyły hutę, ale po ich wycofaniu przystąpiono do odbudowy. 

Do dzisiaj zachowało się kilka obiektów : 

 

- odlewnia z 1839 roku, rozbudowana w XIX i XX wieku, z wielkim piecem i wieżą gichtową

- młotownia z 1806 roku częściowo zachowało się wyposażenie: drewniany młot oraz pozostałości pieców.

- magazyny w jednym z nich, pochodzącym z 1802 roku została utworzona Regionalna Sala Muzealna

- kanały robocze częściowo zniwelowane

- dwa zbiorniki retencyjne na rzece Budkowiczance

 

więcej TU

       

       
       
       

    Już w XIV i XV wieku nad Małą Panwią powstawały prymitywne huty żelaza w postaci kuźnic, znanych na całym Śląsku. Z początkiem XVIII wieku wskutek wzmożonego zapotrzebowania na żelazo, zaczęły powstawać wysokie piece, w których osiągano wyższą temperaturę i wydajność. Po zajęciu Śląska przez króla pruskiego Fryderyka II nastąpił kolejny okres rozwoju hutnictwa. Autorem projektu jego rozbudowy był pruski minister Heinitz, a realizatorem projektu został hrabia Reden. Fryderyk II wydał rozporządzenie o budowie huty na lewym brzegu rzeki, między wsiami Krasiejów i Schodnia. Hutę usytuowano na miejscu młyna wodnego, należącego do chłopa o nazwisku Ozimek. Nazwisko właściciela przeszło później na nazwę osady zamieszkałej początkowo przez fachowców i urzędników z huty. 3 listopada 1779 roku wszystkie huty na terenie Prus zostały przekazane departamentowi górnictwa i hutnictwa. W 1928 roku administracja techniczna i handlowa huty została przeniesiona do Gliwic i złączona z administracją huty gliwickiej. Huta Małapanew słynęła zawsze z wysokiej jakości swych wyrobów. Jeszcze w XIX w uznawana była za jedną z najlepszych w Europie, tu wprowadzono innowacje techniczne i technologiczne. Zakład rozwijał się również w czasie II wojny światowej. Modernizacja i rozbudowa Huty Małapanew przypadająca na lata 19451980 uczyniła  z niej jedną z największych i najnowocześniejszych wówczas odlewni staliwa w Polsce o wielokierunkowej produkcji. Obecnie podstawowymi wyrobami huty są odlewy staliwne i żeliwne, armatura przemysłowa i kolejowa, walce hutnicze, maszyny i urządzenia oraz konstrukcje stalowe. Wraz z budową huty zaczęły powstawać kolonie robotnicze. Pierwsze domy wybudowano w 1765 roku w pobliżu huty i zakwaterowano w nich urzędników oraz wykwalifikowanych hutników. Stanowiły one zaczątek późniejszego Ozimka. Na przestrzeni lat rozwój huty powodował również rozwój osady hutniczej i okolicznych miejscowości. Ozimek uzyskał w 1962 roku prawa miejskie. Po wojnie w latach 19501980 rozwój huty spowodował rozbudowę miasta, powstały osiedla mieszkaniowe wielorodzinne oraz nowy układ komunikacyjny. Historyczny układ urbanistyczny miasta został niemal całkowicie zatarty.

   W latach 1794-1795 odlano w hucie Malapane most na zamówienie Nicolasa Augusta W. von Burghausa, hrabiego Lassan-Peterwitz, właściciela miejscowości Łażany na Dolnym Śląsku. Był to drugi na świecie most całkowicie wykonany z żelaza. Pierwszym był istniejący do dziś Iron Bridge (zaliczany do zabytków światowego dziedzictwa) na granicznej rzece Severn, którego otwarcie miało miejsce w 1781 roku. Prace nadzorowane były przez hrabiego Redena, a projekt obiektu i technologię wykonania (odlew, transport i montaż) opracował John Baildon zwróćmy uwagę na podobieństwo do mostu przy Hucie Gliwickiej. 

   Most nad Małą Panwią w Ozimku, zachował się do dnia dzisiejszego i jest najstarszym żeliwnym mostem wiszącym w Europie. Został oddany został do użytku 12 września 1827 roku, uroczystego otwarcia dokonali, kierownik huty nadinspektor hutniczy Freitag, projektant i budowniczy mostu inspektor maszynowy Karl Schottelius oraz przedstawiciel Wyższego Urzędu Górniczego z Wrocławia radca prawny Johann Friedrich Julian von Reil. Było to dzieło pionierskie na owe czasy. Zastosowane w nim rozwiązania wykorzystał w roku 1897 Karl von Leibrand przy budowie mostu na rzece Argen, a interesujący się tą budowlą inżynier Othmar Hermann Ammann uczestniczył w budowie największego wiszącego mostu na świecie Golden Gate Bridge w San Francisco. Na murowanych przyczółkach po obu stronach rzeki ustawiono po dwa filary wykonane z ażurowych odlewanych płyt skręcanych śrubami. Miały one kształt ostrosłupów o ściętych wierzchołkach i wraz z łączącymi je ażurowymi belkami tworzyły rodzaj portalu. Przęsło mostu zawieszono na cięgnach z pojedynczych prętów, a odciągi zakotwione na stałe w gruncie wykonano z łańcuchów o kutych ogniwach łączonych sworzniami. Jezdnię tworzyły drewniane belki. Most ma 31,5 m długości i 6,6 m szerokości. Do jego budowy zużyto 57 ton odlewów żeliwnych i 14 ton stali. Nośność obliczeniowa wynosiła 3 tony, ale w praktyce okazało się że most wytrzymał pięciokrotnie większe obciążenia. Przetrwał też wielką powódź w 1830 roku, kiedy to całkowitemu zniszczeniu uległa zapora wodna na Małej Panwi. W 1854 roku wzmocniono fundamenty i całą konstrukcję. Uszkodzeniu uległ w styczniu 1945 roku gdy radziecki czołg próbował przez niego przejechać. 

       

       

       

       

       

       

   W bezpośrednim sąsiedztwie mostu mieści się Muzeum Hutnictwa Doliny Małej Panwi. Ekspozycja stała prezentuje dzieje hutnictwa w dolinie Małej Panwi od średniowiecza do czasów nowożytnych. Zgromadzono na niej zachowane eksponaty obrazujące dorobek licznych na tym terenie w XVIII i XIX wieku zakładów hutniczych, przede wszystkim tradycje Pruskiej Królewskiej Huty Malapane, których kontynuatorem jest działająca do dziś Huta Małapanew w Ozimku. Obok licznych zabytków prezentuje doświadczenia w zakresie produkcji żelaznych mostów z końca XVIII i początku XIX wieku oraz pozwala poznać ogólny obraz hutnictwa doliny Małej Panwi w tym okresie. W muzeum zgromadzono zabytkowe wyroby, ryciny przedstawiające dokumentację historyczną, ikonografię i zachowane dokumenty kartograficzne, dotyczące historii hut, a zachowane w zbiorach prywatnych lub będące w posiadaniu Stowarzyszenia Dolina Małej Panwi. Pozwala przybliżyć turystom i lokalnej społeczności ten ważny, nie tylko dla Śląska fragment historii.